14 / 2 امام علی علیه السلام
الدرّ المنثور به نقل از ابن عبّاس ، در باره این سخن خداوند متعال : «به راستی ، ابراهیم، امّتی مطیعِ خدا و حق گرا بود» :او بر دین اسلام بود و در آن زمان ، از قوم او کسی جز او بر دین اسلام نبود . لذا خداوند فرمود : «به راستی ، ابراهیم، امّتی مطیعِ خدا و حق گرا بود» .
14 / 2امام علی علیه السلامپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام در جنگ تبوک :ای ابو الحسن! ... خداوند ، تو را به تنهایی یک امّت قرار داده ، چنان که ابراهیم علیه السلام را یک امّت قرار داد و هیبت تو ، گروه منافقان و کافران را از حرکت [و اقدام] بر ضدّ مسلمانان ، باز می دارد.
.
ص: 306
14 / 3قُسُّ بنُ ساعِدَهَ (1)رسول اللّه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ قُسّا ، یُحشَرُ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً وَحدَهُ. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :یَرحَمُ اللّهُ قُسَّ بنَ ساعِدَهَ ، إنّی لَأَرجو أن یَأتِیَ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً وَحدَهُ. (3)
الأمالی للمفید عن ابن عبّاس :لَمّا قَدِمَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وَفدُ إیادٍ ، قالَ لَهُم : ما فَعَلَ قُسُّ بنُ ساعِدَهَ ؟ قالوا : ماتَ یا رَسولَ اللّهِ . فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : رَحِمَ اللّهُ قُسَّ بنَ ساعِدَهَ ، کَأَنّی أنظُرُ إلَیهِ بِسوقِ عُکاظٍ عَلی جَمَلٍ أورَقَ (4) ، وهُوَ یَتَکَلَّمُ بِکَلامٍ عَلَیهِ حَلاوَهٌ ما أَجِدُنی أحفَظُهُ . فَقالَ رَجُلٌ مِنَ القَومِ : أنَا أحفَظُهُ یا رَسولَ اللّهِ ، سَمِعتُهُ وهُوَ یَقولُ بِسوقِ عُکاظٍ : أیُّهَا النّاسُ! اِسمَعوا ، وعوا ، وَاحفَظوا : مَن عاشَ ماتَ ، ومَن ماتَ فاتَ ، وکُلُّ ما هُوَ آتٍ آتٍ ، لَیلٌ داجٍ (5) ، وسَماءٌ ذاتُ أبراجٍ ، وبِحارٌ تَرَجرَجُ (6) ، ونُجومٌ تَزهَرُ ، ومَطَرٌ ونَباتٌ ، وآباءٌ واُمَّهاتٌ ، وذاهِبٌ وآتٍ ، وضَوءٌ وظَلامٌ ، وبِرٌّ وآثامٌ ، ولِباسٌ ورِیاشٌ ، ومَرکَبٌ ، ومَطعَمٌ ومَشرَبٌ . إنَّ فِی السَّماءِ لَخَبَراً ، وإنَّ فِی الأَرضِ لَعِبَرا ! ما لی أرَی النَّاسَ یَذهَبونَ ولا یَرجِعونَ ؟! أرَضوا بِالمُقامِ هُناکَ فَأَقاموا ، أم تُرِکوا فَناموا؟ یُقسِمُ بِاللّهِ قُسُّ بنُ ساعِدَهَ قَسَما بَرّا لا إثمَ فیهِ ، ما للّهِِ عَلَی الأَرضِ دینٌ أحَبُّ إلَیهِ مِن دینٍ قَد أضَلَّکُم زَمانُهُ ، وأدرَکَکُم أوانُهُ ، طوبی لِمَن أدرَکَ صاحِبَهُ فَتابَعَهُ ، ووَیلٌ لِمَن أدرَکَهُ فَفارَقَهُ . ثُمَّ أنشَأَ یَقولُ : فِی الذّاهِبینَ الأَوَّلینَ مِنَ القُرونِ لَنا بَصائِر لَمّا رَأَیتُ مَوارِداًلِلمَوتِ لَیسَ لَها مَصادِر ورَأَیتُ قَومی نَحوَهاتَمضِی الأَصاغِرُ وَالأَکابِر لا یَرجِعُ الماضی إلَیکَ ولا مِنَ الماضینَ غابِر أیقَنتُ أنّی لا مَحالَهَ حَیثُ صارَ القَومُ صائِر فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : یَرحَمُ اللّهُ قُسَّ بنَ ساعِدَهَ ، إنّی لَأَرجو أن یَأتِیَ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً وَحدَهُ. (7)
.
1- .قُسُّ بن ساعده الإیادی ، من إیاد بن أد بن معد ، وکان حکیم العرب ، وکان مقرّا بالبعث ، وهو الذی قال :من عاش مات ، ومن مات فات ، وکلّ ما هو آت آت ، وقد ضرب العربُ بحکمته وعقله الأمثال (مروج الذهب : ج 1 ص 69) .
2- .کمال الدین : ص 167 ح 22 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الباقر علیه السلام ، کنز الفوائد : ج 2 ص 136 ، الخرائج والجرائح : ج 3 ص 1082 ح 14 ، بحار الأنوار : ج 15 ص 184 ح 8 ؛ السیره النبویّه لابن کثیر : ج 1ص 150 وفیه «سیبعث» بدل «یحشر» .
3- .الأمالی للمفید : ص 342 ح 7 عن ابن عبّاس ، بحار الأنوار : ج 15 ص 228 ح 51 .
4- .أورَقُ : أسمرُ (النهایه : ج 5 ص 175 «ورق») .
5- .دجا اللیل : إذا تمّت ظلمته وألبس کلّ شیء (النهایه : ج 2 ص 102 «دجا») .
6- .تَرجْرَجَ الشیء : أی جاء وذهب ، والرجرجه : الإضطراب (الصحاح : ج 1 ص 317 «رجج») .
7- .الأمالی للمفید : ص 341 ح 7 ، بحار الأنوار : ج 15 ص 228 ح 51 ؛ مروج الذهب : ج 1 ص 69 نحوه .
ص: 307
14 / 3 قُسّ بن ساعده
14 / 3قُسّ بن ساعده (1)پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا رحمت کند قُس را ! او در روز رستاخیز ، به تنهایی به صورت یک امّت ، محشور می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدا رحمت کند قسّ بن ساعده را! من امید دارم که او در روز رستاخیز ، به تنهایی به صورت یک امّت بیاید .
الأمالی ، مفید به نقل از ابن عبّاس :زمانی که هیئت نمایندگی بنی ایاد به نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند ، به آنان فرمود : «از قُسّ بن ساعده ، چه خبر؟» . گفتند : او از دنیا رفته است ، ای پیامبر خدا! پیامبر خدا فرمود : «خدا رحمت کند قسّ بن ساعده را ! گویا هم اینک ، او را می بینم که در بازار عُکاظ بر شتری خاکستری سوار است و سخنی شیرین بر زبان می راند که اکنون ، آن را از حفظ ندارم» . مردی از میان جمع گفت : من از حفظ دارم ، ای پیامبر خدا ! در بازار عُکاظ از او شنیدم که می گفت: ای مردم! بشنوید و فرا گیرید و حفظ کنید : هر که زیست ، مُرد و هر که مُرد ، رفت و هر آنچه آمدنی است ، می آید . شبی تار ، و آسمانی دارای برج ها ، و دریاهایی موّاج ، و اخترانی تابناک ، و بارانی و گیاهی ، و پدرانی و مادرانی ، و رونده ای و آینده ای ، و روشنایی و تاریکی ای ، و نیکی ای و گناهانی ، و جامه ای و زیوری ، و مَرکوبی و خوردنی ای و نوشیدنی ای! [این همه ، حاکی از آن است که ]در آسمان ، خبری است و در زمین ، مایه های عبرت! چرا مردمان را می بینم که می روند و باز نمی گردند؟ آیا به ماندن در آن جا دل خوش کرده اند و از این رو مانده اند ، یا رها شده اند و خفته اند؟ قسّ بن ساعده ، به خداوند ، سوگندی پاک و بی آلایش می خورَد که بر روی زمین ، نزد خداوند ، دینی محبوب تر از دینی نیست که زمان آن ، فرا رسیده و دورانش به شما نزدیک شده است . خوشا به حال آن کس که صاحب آن دین را درک کند و پیروی اش نماید و بدا به حال آن کس که او را درک کند و از وی جدایی گزیند ! سپس این ابیات را خواند : در آنان که رفتند از نسل های نخستین ، برای ما عبرت ها و بینش هاست . چون دیدم برای مرگ ، آبشخورهایی است که هر که به آنها درآمد ، باز نیامد . و چون دیدم قوم خود را سوی آنها همی روند از خُرد و کَلان . آن که رفت ، سوی تو باز نیامد و از گذشتگان ، کسی نمانْد . یقین کردم که لاجَرَم ، من نیز آن جا روم که قوم رفتند . آن گاه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «خدا رحمت کند قُسّ بن ساعده را ! من امیدوارم که او در روز رستاخیز ، به تنهایی به صورت یک امّت وارد شود» .
.
1- .. قُسّ بن ساعده ایادی ، از نسل اِیاد بن اَدّ بن مَعد ، و از فرزانگان عرب بود و به رستاخیز ، باور داشت . عرب ها به فرزانگی و خردمندی او مَثَل ها زده اند .
ص: 308
14 / 4زَیدُ بنُ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ (1)کمال الدین عن محمّد بن عبد الرحمن بن عبد اللّه [بن] (2) الحصین التمیمی :کمال الدین عن محمّد بن عبد الرحمن بن عبد اللّه [بن] (3) الحصین التمیمی : إنَّ عُمَرَ بنَ الخَطّابِ وسَعیدَ بنَ زَیدٍ قالا : یا رَسولَ اللّهِ ، أنَستَغفِرُ لِزَیدٍ ؟ قالَ : نَعَم ، فَاستَغفِروا لَهُ ، فَإِنَّهُ یُبعَثُ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً وَحدَهُ. 4
.
1- .زید بن عمرو بن نفیل ، وهو ابن عمّ عمر بن الخطّاب ، وکان زید یرغب عن عباده الأصنام وعابها ، فأولع بهِ عمُّه الخطّاب سفهاء مکّه وسلّطهم علیه فآذوه ، فسکن کهفا بحراء ، وکان یدخل مکّه سِرّا ، وسار إلی الشام یبحث عن الدّین (مروج الذهب : ج 1 ص 70) .
2- .ما بین المعقوفین أثبتناه من بحار الأنوار .
3- .کمال الدین : ص 200 ح 42 و ح 43 نحوه ، بحار الأنوار : ج 15 ص 205 ح 22 ؛ مسند ابن حنبل : ج 1 ص 401 ح 1648 ، المعجم الکبیر : ج 1ص 152 ح 350 کلاهما عن سعید بن زید بن عمرو بن نفیل نحوه ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 497 ح 5856 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 511 ح4568 .
ص: 309
14 / 4 زید بن عمرو بن نُفَیل
14 / 4زید بن عمرو بن نُفَیل (1)کمال الدین به نقل از عبد الرحمان بن عبد اللّه [بن] حُصَین تمیمی :عمربن خطّاب و سعید بن زید گفتند : ای پیامبر خدا ! آیا برای زید بن عمرو ، طلب آمرزش کنیم؟ فرمود : «آری . برایش طلب آمرزش کنید . او در روز رستاخیز ، به تنهایی به صورت یک امّت ، برانگیخته می شود» .
.
1- .. زید بن عمرو بن نُفَیل ، پسر عموی عمر بن خطّاب است . او از بت پرستی روی گردان بود و از بت ها بد می گفت . عمویش خطّاب ، نابخردان مکّه را علیه زید برانگیخت و آنان را به جان او انداخت و به آزار و اذیّت وی پرداختند . پس زید در غاری در کوه حِراء پناه گرفت و پنهانی به مکّه می آمد . او در جستجوی دین به شام رفت.
ص: 310
کمال الدین عن محمّد بن إسحاق بن یسار المدنی :کانَ زَیدُ بنُ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ أجمَعَ عَلَی الخُروجِ مِن مَکَّهَ یَضرِبُ فِی الأَرضِ ویَطلُبُ الحَنیفِیَّهَ دینَ إبراهیمَ علیه السلام وکانَتِ امرَأَتُهُ صَفِیَّهُ بِنتُ الحَضرَمِیِّ کُلَّما أبصَرَتهُ قَد نَهَضَ إلَی الخُروجِ وأَرادَهُ ، آذَنَت بِهِ الخَطّابَ بنَ نُفَیلٍ . فَخَرَجَ زَیدٌ إلَی الشّامِ یَلتَمِسُ ویطلُبُ فی أهلِ الکِتابِ الأَوَّلِ دینَ إبراهیمَ علیه السلام ویَسأَلُ عَنهُ ، فَلَم یَزَل فی ذلِکَ فیما یَزعُمونَ حَتّی أتَی المَوصِلَ وَالجَزیرَهَ کُلَّها ، ثُمَّ أقبَلَ حَتّی أتَی الشّامَ فَجالَ فیها حَتّی أتی راهِبا بِمَیفَعَهٍ (1) مِن أرضِ البَلقاءِ (2) ، کانَ یَنتَهی إلَیهِ عِلمُ النَّصرانِیَّهِ فیما یَزعُمونَ ، فَسَأَلَهُ عَنِ الحَنیفِیَّهِ دینِ إبراهیمَ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ الرّاهِبُ : إنَّکَ لَتَسأَلُ عَن دینٍ ما أنتَ بِواجِدٍ لَهُ الآنَ مَن یَحمِلُکَ عَلَیهِ الیَومَ ، لَقَد دَرَسَ (3) عِلمُهُ وذَهَبَ مَن کانَ یَعرِفُهُ ، ولکِنَّهُ قَد أظَلَّکَ خُروجُ نَبِیٍّ یُبعَثُ بِأَرضِکَ الَّتی خَرَجتَ مِنها بِدینِ إبراهیمَ الحَنیفِیَّهِ ، فَعَلَیکَ بِبِلادِکَ فَإِنَّهُ مَبعوثٌ الآنَ ، هذا زَمانُهُ . ولَقَد کانَ سَئِمَ الیَهودِیَّهَ وَالنَّصرانِیَّهَ ، فَلَم یَرضَ شَیئا مِنهُما . فَخَرَجَ مُسرِعا حینَ قالَ لَهُ الرَّاهِبُ ما قالَ یُریدُ مَکَّهَ ، حَتّی إذا کانَ بِأَرضِ لَخمٍ (4) عَدَوا عَلَیهِ فَقَتَلوهُ ، فَقالَ وَرَقَهُ بنُ نَوفَلٍ وقَد کانَ اتَّبَعَ مِثلَ أثَرِ زَیدٍ ، ولَم یَفعَل فی ذلِکَ ما فَعَلَ ، فَبَکاهُ وَرَقَهُ وَقالَ فیهِ : رَشَدتَ وأنعَمتَ ابنَ عَمرٍو و إنَّماتَجَنَّبتَ تَنّورا مِنَ النّارِ حامِیا بِدینِکَ رَبّا لَیسَ رَبٌّ کَمِثلِهِوتَرکِکَ أوثانَ الطَّواغی کَما هِیا و قَد تُدرِکُ الإِنسانَ رَحمَهُ رَبِّهِولَو کانَ تَحتَ الأَرضِ سِتّینَ وادِیا (5)
.
1- .المَیفَعُ : المکان المُشرف . والیفاع : هو التلّ المشرف (لسان العرب : ج 8 ص 414 «یفع») .
2- .البَلْقاءُ : کوره من أعمال دمشق بین الشام ووادی القُری ، قصبتها عمّان وفیها قری کثیره ومزارع واسعه(معجم البلدان : ج 1 ص 489) .
3- .دَرَسَ : عَفا وخَفِیَت آثارُه (المصباح المنیر : ص 192 «درس»).
4- .لخم : أو المناذره ، من قبائل العرب ، أسّسوا الدوله اللخمیّه فی الحیره العراق (المنجد فی الأعلام : ص612 «لخم») .
5- .کمال الدین : ص 199 ح 41 ، بحار الأنوار : ج 15 ص 204 ح 20 ؛ السیره النبویّه لابن هشام : ج 1 ص246 ، السیره النبویّه لابن کثیر : ج 1 ص 155 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص 497 کلّها نحوه .
ص: 311
کمال الدین به نقل از محمّد بن اسحاق بن یسار مدنی :زید بن عمرو بن نُفَیل ، تصمیم گرفت از مکّه خارج شود و در جستجوی دین حنیف ، دین ابراهیم علیه السلام ، به سیر و سفر بپردازد . همسر او صفیّه ، دختر حَضرَمی که دید وی آهنگ خارج شدن از مکّه را دارد موضوع را به اطّلاع خطّاب بن نفیل رسانید. زید ، ره سپار شام شد و در میان اهل کتابِ نخستین ، جویای دین ابراهیم علیه السلام شد و سراغ آن را گرفت . می گویند که پیوسته در طلب آن بود تا به موصل و جزیره رسید . سپس به شام رفت و در آن جا گشت تا بر فراز تلّی از سرزمین بَلقاء ، (1) به راهبی برخورد . آن گونه که می گویند ، مسیحیت شناسی به او منتهی می شد . زید در باره دین حنیف ، دین ابراهیم علیه السلام از او پرسید . راهب گفت : تو از دینی سراغ می گیری که اکنون ، کسی را نمی یابی تا تو را به آن راه نمایی کند . علم آن کهنه شده و کسانی که آن را بشناسند ، از میان رفته اند ؛ امّا زمان ظهور پیامبری بر تو فرا رسیده که در همان سرزمینی مبعوث خواهد شد که در جستجوی دین حنیف ابراهیم از آن خارج گشته ای . پس به دیارت باز گرد که او اکنون ، مبعوث شده است . اینک ، زمان اوست. زید که از دین یهود و نصرانی بیزار شده بود و چیزی از این دو دین را نمی پسندید ، با شنیدن سخن راهب ، سراسیمه ره سپار مکّه شد و چون به دیار لَخم رسید ، لَخمیان بر او هجوم آوردند و او را کُشتند . ورقه بن نوفل که او نیز همانند زید ، در جستجوی دین حنیف بود ؛ امّا کاری را که زید کرد (سفر به اطراف و اکناف در جستجوی دین) ، او نکرد بر او گریست و این ابیات را گفت: بر راه راست رفتی و چه خوش رفتی ، ای پسر عمرو! تو از تنوری آتشین و سوزان ، دوری گُزیدی ؛ با پرستش پروردگاری که پروردگاری چون او نیست و فرو نهادن بت های دروغین . آدمی به رحمت پروردگار خویش می رسد اگرچه شصت وادی در زیرزمین باشد .
.
1- .. بَلقاء : منطقه ای است از توابع شام ، بین دمشق و وادی القُری . مرکز آن ، اَمّان است و روستاهای بسیار و کشتزارهای وسیع دارد.
ص: 312
اُسد الغابه فی تَرجَمَهِ زیدِ بنِ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ :سُئِلَ عَنهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَقالَ : یُبعَثُ اُمَّهً وَحدَهُ یَومَ القِیامَهِ ، وکانَ یَتَعَبَّدُ فِی الجاهِلِیَّهِ ویَطلُبُ دینَ إبراهیمَ الخَلیلِ علیه السلام ، ویُوَحِّدُ اللّهَ تَعالی ویَقولُ : إلهی إلهُ إبراهیمَ ، ودینی دینُ إبراهیمَ . وکانَ یَعیبُ عَلی قُرَیشٍ ذَبائِحَهُم ویَقولُ : الشَّاهُ خَلَقَها اللّهُ وأَنزَلَ لَها مِنَ السَّماءِ ماءً وأَنبَتَ لَها مِنَ الأَرضِ ، ثُمَّ تَذبَحونَها عَلی غَیرِ اسمِ اللّهِ تَعالی ! إنکارا لِذلِکَ وَإعظاما لَهُ . وکانَ لا یَأکُلُ مِمّا ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ (1) . (2)
السیره النبویّه لابن هشام عن أسماء بنت أبی بکر :لَقَد رَأَیتُ زَیدَ بنَ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ شَیخا کَبیرا ، مُسنِدا ظَهرَهُ إلَی الکَعبَهِ وهُوَ یَقولُ : یا مَعشَرَ قُرَیشٍ ، وَالَّذی نَفسُ زَیدِ بنِ عَمرٍو بِیَدِهِ ، ما أصبَحَ مِنکُم أحَدٌ عَلی دینِ إبراهیمَ غَیری . ثُمَّ یَقولُ : اللّهُمَّ لَو أنّی أعلَمُ أیَّ الوُجوهِ أحَبَّ إلَیکَ عَبَدتُکَ بِهِ ، ولکِنّی لا أعلَمُهُ ، ثُمَّ یَسجُدُ عَلی راحَتِهِ. (3)
.
1- .النَّصِیبُ : الحجاره وجمعه نُصُب ، وکان للعرب حجاره تعبدها وتذبح علیها (مفردات ألفاظ القرآن : ص807 «نصب») .
2- .اُسد الغابه : ج 2 ص 368 الرقم 1860 .
3- .السیره النبویّه لابن هشام : ج 1 ص 240 ، اُسد الغابه : ج 2 ص 369 الرقم 1860 ، السیره النبویّه لابن کثیر : ج 1 ص 154 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص505 .
ص: 313
اُسد الغابه در شرح حال زید بن عمرو بن نُفَیل :در باره او از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال شد . فرمود : «او در روز قیامت ، به تنهایی چونان یک امّت برانگیخته می شود» . او در جاهلیت ، عبادت [خدای یکتا را] پیشه کرده بود و در طلب دین ابراهیم خلیل علیه السلام برآمد و به یکتاییِ خدا ، باور داشت و می گفت : خدای من ، همان خدای ابراهیم و دین من ، دین ابراهیم است. او بر قریش از قربانی هایشان [برای بت ها] خُرده می گرفت و می گفت : گوسفندی را که خدای یگانه آفریده و از آسمان برایش آب فرو فرستاده و از زمین ، برایش علف رویانیده است ، شما به غیر نام خدای متعال [برای بت ها ]ذبح می کنید؟! و بر این کار ، خُرده می گرفت و آن را کاری بس بیهوده می شِمُرد و از گوشت حیواناتی که برای بت ها قربانی می شدند ، نمی خورد.
السیره النبویه ، ابن هشام به نقل از اسماء دختر ابو بکر :زید بن عمرو بن نُفَیل را که پیری سال خورده بود دیدم که به کعبه تکیه داده است و می گوید : ای جماعت قریش! سوگند به آن که جان زید بن عمرو در دست اوست ، جز من، اَحَدی از شما بر دین ابراهیم نیست . سپس گفت : بار خدایا ! اگر بدانم که کدام روش نزد تو محبوب تر است ، با آن روش ، تو را عبادت می کردم ؛ امّا نمی دانم . سپس بر کف دست خود ، سجده می کرد .
.
ص: 314
صحیح البخاری عن أسماء بنت أبی بکر :رَأَیتُ زَیدَ بنَ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ قائِما ، مُسنِدا ظَهرَهُ إلَی الکَعبَهِ ، یَقولُ : یا مَعاشِرَ قُرَیشٍ ، وَاللّهِ ما مِنکُم عَلی دینِ إبراهیمَ غَیری . وکانَ یُحیِی المَوؤودَهَ ، یَقولُ لِلرَّجُلِ إذا أرادَ أن یَقتُلَ ابنَتَهُ : لا تَقتُلها ، أنَا أکفیکَها مَؤونَتَها . فَیَأخُذُها ، فَإِذا تَرَعرَعَت قالَ لِأَبیها : إن شِئتَ دَفَعتُها إلَیکَ ، وإن شِئتَ کَفَیتُکَ مَؤونَتَها. (1)
اُسد الغابه عن زید بن حارثه :خَرَجتُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَوما حارّا مِن أیّامِ مَکَّهَ وهُوَ مُردِفی (2) ، فَلَقینا زَیدَ بنَ عَمرِو بنِ نُفَیلٍ ، فَحَیّا کُلُّ واحِدٍ مِنهُما صاحِبَهُ . فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : یا زَیدُ ، ما لی أری قَومَکَ قَد شَنَفوا (3) لَکَ ؟ قالَ : وَاللّهِ یا مُحَمَّدُ إنَّ ذلِکَ لِغَیرِ نائِلَهِ تِرَهٍ لی فیهِم ، ولکِن خَرَجتُ أبتَغی هذَا الدّینَ ، حَتّی أقدِمَ عَلی أحبارِ خَیبَرَ فَوَجَدتُهُم یَعبُدونَ اللّهَ ویُشرِکونَ بِهِ ، فَقُلتُ : ما هذَا الدّینَ الَّذی أبتَغی ! فَخَرَجتُ ، فَقالَ لی شَیخٌ مِنهُم : إنَّکَ لَتَسأَلُ عَن دینٍ ما نَعلَمُ أحَدا یَعبُدُ اللّهَ بِهِ إلّا شَیخا بِالحیرَهِ ، قالَ : فَخَرَجتُ حَتّی أقدَمَ عَلَیهِ ، فَلَمّا رَآنی قالَ : مِمَّن أنتَ ؟ قُلتُ : أنَا مِن أهلِ بَیتِ اللّهِ مِن أهلِ الشَّوکِ وَالقَرظِ (4) ، قالَ إنَّ الَّذی تَطلُبُ قَد ظَهَرَ بِبِلادِکَ ، قَد بُعِثَ نَبِیٌّ قَد طَلَعَ نَجمُهُ ، وجَمیعُ مَن رَأَیتَهُم فی ضَلالٍ . قالَ : فَلَم اُحِسَّ بِشَیءٍ . قالَ زَیدٌ [بنُ حارِثَهَ] : وماتَ زَیدُ بنُ عَمرٍو واُنزِلَ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ النَّبِیُّ لِزَیدٍ : إنَّهُ یُبعَثُ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً واحِدَهً (5) .
.
1- .صحیح البخاری : ج 3 ص 1392 ح 3616 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 498 ح 5859 ،الطبقات الکبری : ج 3 ص 380 ، سیر أعلام النبلاء : ج 1 ص 128 الرقم 6 ، تاریخ دمشق : ج 19 ص504 .
2- .الرَّدیف : الذی تحمله خَلفک علی ظهر الدابّه ، تقول : أردَفتُهُ إردافا (المصباح المنیر : ص 224 «ردف») .
3- .شَنَفُوا له : أی أبغضوه (النهایه : ج 2 ص 505 «شنف») .
4- .القَرْظُ : وَرَقُ السَلَمُ یُدبَغ به (الصحاح : ج 3 ص 1177 «قرظ») .
5- .اُسد الغابه : ج 2 ص 369 الرقم 1860 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 3 ص 238 ح 4956 ، المعجم الکبیر : ج 5 ص 86 ح 4663 و ج 1 ص 151 ح 35 ، مسند أبی یعلی : ج 6 ص 373 ح 7177 کلّها نحوه .
ص: 315
صحیح البخاری به نقل از اسماء ، دختر ابو بکر :زید بن عمرو بن نُفَیل را دیدم که ایستاده و به کعبه ، تکیه داده است و می گوید : ای گروه قریش! به خدا سوگند که هیچ یک از شما بر دین ابراهیم نیستید ، بجز من . او از زنده به گور کردن دختران ، جلوگیری می کرد و به مردی که می خواست دخترش را بکُشد ، می گفت : او را نکُش . من ، خرجیِ او را به عهده می گیرم ، و آن دخترک را می گرفت و چون بزرگ می شد ، به پدرش می گفت : اگر بخواهی ، او را به تو برمی گردانم و اگر نمی خواهی ، خودم اداره اش می کنم .
اُسْدُ الغابَه به نقل از زید بن حارثه :در یکی از روزهای گرم مکّه ، در حالی که پیامبر خدا مرا بر تَرک خود سوار کرده بود ، بیرون آمدیم . در راه به زید بن عمرو بن نُفَیل برخوردیم و هر یک از آن دو به دیگری سلام گفتند . پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «ای زید ! چرا قومت تو را دشمن می دارند؟» . زید گفت : به خدا سوگند ، ای محمّد ! این دشمنیِ آنان با من ، از سرِ خونخواهی نیست ؛ بلکه از آن روست که من ، در جستجوی این دین (دین ابراهیم علیه السلام ) ، به راه افتادم و نزد عالمان یهودِ خیبر رفتم و دیدم که آنان ، خدا را می پرستند ؛ امّا بدو شرک می ورزند . با خود گفتم : این ، آن دینی نیست که من می جویم . لذا از خیبر رفتم . پیری از آنان به من گفت : تو سراغِ دینی را می گیری که ما کسی را نمی شناسیم که با آن ، خدا را عبادت کند ، مگر پیرمردی در حیره . نزد او رفتم . چون مرا دید ، گفت : تو از چه مردمی هستی؟ گفتم : من ، از اهالی خانه خدایم ؛ از سرزمین خار و برگ درخت سَلَم . گفت : آنچه تو در جستجویش هستی ، در سرزمین خودت ظهور کرده است . پیامبری مبعوث شده که ستاره اش طلوع کرده است و همه کسانی که تو دیده ای در گم راهی اند . [زید بن عمرو] گفت : من ، چیزی [از ظهور آن مبعوثْ ]احساس نکردم . زید [بن حارثه] گفت : زید بن عمرو از دنیا رفت و [سپس ، نخستین] وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد . پیامبر صلی الله علیه و آله به زید [بن حارثه] فرمود : «او در روز رستاخیز ، به تنهایی چونان یک امّت ، برانگیخته می شود» .
.
ص: 316
14 / 5عَبدُ المُطَّلِبِالإمام الصادق علیه السلام :یُحشَرُ عَبدُ المُطَّلِبِ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً واحِدَهً ، عَلَیهِ سیماءُ (1) الأَنبِیاءِ وهَیبَهُ المُلوکِ. (2)
عنه علیه السلام :إنَّ عَبدَ المُطَّلِبِ أوَّلُ مَن قالَ بِالبَداءِ ، یُبعَثُ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً وَحدَهُ ، عَلَیهِ بَهاءُ المُلوکِ وسیماءُ الأَنبِیاءِ. (3)
14 / 6المعلّمرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ألا اُخبِرُکُم عَنِ الأَجوَدِ الأَجوَدِ ؟ اللّهُ الأَجوَدُ الأَجوَدُ ، وَأَنَا أجوَدُ وُلدِ آدَمَ ، وأجوَدُهُم مِن بَعدی رَجُلٌ عَلِمَ عِلما فَنَشَرَ عِلمَهُ ، یُبعَثُ یَومَ القِیامَهِ اُمَّهً واحِدَهً ، ورَجُلٌ جادَ بِنَفسِهِ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّی یُقتَلَ. (4)
.
1- .السِّیماءُ : العلامه یُعرف بها الخیر والشرّ (تاج العروس : ج 16 ص 372 «سوم») .
2- .الکافی : ج 1 ص 447 ح 22 عن زراره ، بحار الأنوار : ج 15 ص 157 ح 84 .
3- .الکافی : ج 1 ص 447 ح 23 عن مقرن وح 24 عن مفضّل بن عمر ، بحار الأنوار : ج 15 ص 157 ح 85 .
4- .مسند أبی یعلی : ج 3 ص 190 ح 2782 عن أنس ، کنز العمّال : ج 10 ص 151 ح 28771 ؛ إرشاد القلوب : ص 14 عن أنس .
ص: 317
14 / 5 عبد المطّلب
14 / 6 معلّم
14 / 5عبد المطّلبامام صادق علیه السلام :عبد المطّلب ، در روز قیامت ، چونان یک امّت ، محشور می شود ، در حالی که سیمای پیامبران و شُکوه شاهان را دارد .
امام صادق علیه السلام :عبد المطّلب ، نخستین کسی بود که سخن از بَدا گفت . او در روز قیامت ، به تنهایی به صورت یک امّت برانگیخته می شود ، در حالی که شُکوه شاهان و سیمای پیامبران را دارد .
14 / 6معلّمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آیا شما را از بخشنده ترینِ بخشندگان ، آگاه نسازم؟ خداوند ، بخشنده ترینِ بخشندگان است و من ، بخشنده ترین فرزند آدم علیه السلام هستم و پس از من ، بخشنده ترینِ فرزندان آدم ، کسی است که علمی بیاموزد و علم خود را نشر دهد . چنین کسی در روز رستاخیز ، به صورت یک امّت برانگیخته می شود ، و [دیگر ،] مردی است که در راه خدا جان فشانی کند تا کشته شود .
.
ص: 318
14 / 7المُبَلِّغُ الإِسلامِیُّ إذا ماتَ فی بِلادِ الشِّرکِالأمالی للطوسی عن حمّاد السمدری :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ علیه السلام : إنّی أدخُلُ بِلادَ الشِّرکِ وإنَّ مَن عِندَنا یَقولُ : إن مُتَّ ثَمَّ ، حُشِرتَ مَعَهُم . قالَ : فَقالَ لی : یا حَمّادُ ، إذا کُنتَ ثَمَّ تَذکُرُ أمرَنا وتَدعو إلَیهِ ؟ قالَ : قُلتُ : نَعَم . قالَ : فَإِذا کُنتَ فی هذِهِ المُدُنِ مُدُنِ الإِسلامِ تَذکُرُ أمرَنا وتَدعو إلَیهِ ؟ قالَ : قُلتُ : لا . فَقالَ لی : إنَّکَ إن مُتَّ ثَمَّ ، حُشِرتَ اُمّهً وَحدَکَ ، وسعی نورُکَ بَینَ یَدَیکَ. (1)
.
1- .الأمالی للطوسی : ص 46 ح 54 ، بشاره المصطفی : ص 68 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 634 ح 635 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 200 ح 1 .
ص: 319
14 / 7 مبلّغ اسلام ، که در سرزمین شرک بمیرد
14 / 7مبلّغ اسلام ، که در سرزمین شرک بمیردالأمالی ، طوسی به نقل از حمّاد سمدری :به امام صادق علیه السلام گفتم : من به سرزمین شرک می روم . کسی که نزد ماست ، می گوید : اگر تو در آن جا بمیری ، با آنان (مشرکان) محشور می شوی. امام صادق علیه السلام به من فرمود : «ای حمّاد! آن جا که هستی ، از قضیه ما (امامت اهل بیت) یاد می کنی و به آن ، دعوت می نمایی؟» . گفتم : آری . فرمود : «در این شهرها (شهرهای اسلامی) هم که هستی ، از قضیه ما یاد می کنی و به آن ، دعوت می نمایی؟» . گفتم : خیر . فرمود : «اگر در آن جا (بلاد شرک) از دنیا بروی ، به تنهایی ، چونان یک اُمّتْ محشور خواهی شد و نورِ تو ، پیشاپیشت حرکت خواهد کرد» .
.
ص: 320
. .
ص: 321
21 . امانت
اشاره
21 . امانتدرآمدفصل یکم : اهمّیت باز گرداندن امانتفصل دوم : موجبات امانتداریفصل سوم : برکت های امانتداریفصل چهارم : انواع امانت هافصل پنجم : امانتدارانفصل ششم : آداب امانت سپاری
.
ص: 322
. .
ص: 323
درآمد
امانت ، در لغت
درآمدامانت ، در لغتواژه «امانت» ، ضدّ «خیانت» ، مصدر و از ریشه «أمن» به معنای آرامش قلب است . امین ، به کسی گفته می شود که دل ، در سپردن چیزی به او احساسِ آرامش کند . همچنین به چیزی که سپرده شده نیز «امانت» اطلاق می گردد . ابن فارس ، در معنای «أمَنَ» می گوید : الهمزه و المیم و النون أصلان متقاربان : أحدهما الأمانه التی ضدّ الخیانه ، و معناها سکون القلب ، و الآخر التصدیق . (1) همزه و میم و نون ، دو اصل [معناییِ] نزدیک به هم دارد : یکی امانت که ضدّ خیانت و به معنای آرامش دل است ، و دیگری گواهی دادن . راغب اصفهانی نیز در تبیین معنای «أمَنَ» آورده است : أصل الأمن طمأنینه النفس و زوال الخوف ، و الأمن و الأمانه و الأمان فی الأصل مصادر ، و یجعل الأمان تارهً إسما للحاله التی یکون علیها الإنسان فی الأمن ، و تاره اسما لما یؤمن علیه الإنسان . (2) ریشه «أمن» ، آرامشِ خاطر و رفع نگرانی است. امن و امانت و امان، در اصل ،
.
1- .. معجم مقاییس اللغه : ج 1 ص 133 مادّه «أمن» .
2- .. مفردات ألفاظ القرآن : ص 90 .
ص: 324
امانت ، در قرآن و حدیث
یک . نهایت تأکید بر کسب خصلت امانتداری
مصدر هستند و امان ، گاهی اسم حالتی است که انسان در آن حالت، آرام است ، و گاهی هم اسم چیزی است که انسان با آن ، آرامش می یابد.
امانت ، در قرآن و حدیثواژه «امانت» در قرآن و احادیث اسلامی ، در همان معنای لغوی آن به کار رفته است ؛ امّا در تبیین عرصه های «امانت» و اقسام امینان ، نوآوری های جالب توجّه و نکاتِ تنبّه آفرینی در متون اسلامی دیده می شود . در این بخش ، ره نمودهای اسلام در باره ارزش و آثار امانتداری ، روش فرهنگ سازیِ امانتداری در جامعه ، انواع امانت ها و امینان ، و آیین امانت سپاری ، در شش فصل خواهد آمد که در این جا به خلاصه آنها اشاره می شود :
یک . نهایت تأکید بر کسب خصلت امانتداریتأمّل در فصول مختلف این بخش ، بیانگر اهمّیت فوق العاده امانتداری در اسلام است ، به گونه ای که این آیین مبین ، با تکیه بر احساسات فطری و دینی و با بهره گیری از شیوه های مختلف تبلیغاتی ، تلاش می کند پیروان خود را به امانتداری وا دارد . از منظر اسلام ، شخص مسلمان ، موظّف است که انواع امانت ها را ، کوچک باشند یا بزرگ ، در هر حال و به همه اشخاص ، حتی بدترین انسان های روی زمین ، ادا نماید و مسلمان ، حق ندارد حتّی به کسی که به او خیانت کرده ، خیانت کند . (1)
.
1- .. ر . ک : ص 333 (امانت / فصل یکم / وجوب بازگرداندن امانت) .
ص: 325
دو . روش فرهنگ سازی امانتداری در جامعه
سه . نقش امانتداری در کامیابی مادّی و معنوی
دو . روش فرهنگ سازی امانتداری در جامعهفرهنگ سازی امانتداری در جامعه ، نیازمند برنامه ریزی دقیق و همه جانبه در جهت اقدامات زیر است : الف تقویت ایمان و باورهای دینی ؛ ب گسترش پیوند با پیشوایان بزرگ اسلام و انتقال سیره عملی آنان در امانتداری به سطوح مختلف جامعه ؛ ج تقویت عقل عملی و وجدان اخلاقی مردم ؛ د توسعه اقتصادی و مبارزه با زمینه های اقتصادی خیانت در جامعه (مانند تورّم) ؛ ه مراقبت ویژه دولت از کارمندان خود در جهت تقویت امانتداری و حفظ حقوق مردم ؛ و احیای روح نیایش و استعانت از حضرت حق ، برای رعایت امانت های بزرگ و سنگین . (1) موفّقیت در انجام دادن این اقدامات ، در گرو تلاش پیگیر و مداوم کلّیه مدیران سیاسی ، فرهنگی ، اقتصادی و قضایی در جامعه است .
سه . نقش امانتداری در کامیابی مادّی و معنویدر متون اسلامی ، جهت گسترش هر چه بیشتر فرهنگ امانتداری در جامعه ، فواید مادّی و معنوی فراوانی برای امانتداری مطرح شده است . خلاصه آنچه در تبیین نقش امانتداری در زندگی انسان در این متون آمده ، عبارت است از :
.
1- .. ر . ک : ص 385 (امانت / فصل دوم : موجبات امانتداری / کمک خواستن از خدا) .
ص: 326
چهار . گستره عرصه امانت
الف علاقه خداوند متعال و پیامبر صلی الله علیه و آله به شخص امین ؛ ب رمز جایگاه رفیع امام علی علیه السلام نزد پیامبر خدا ؛ ج زمینه سازی ارزش اخلاقی صداقت ؛ د مشارکت در اموال دیگران ، فراوان شدن روزی و ثروتمندی ؛ ه ذخیره شدن پاداش انفاق کنندگان در راه خدا برای شخص امین ؛ و رهایی از آتش دوزخ و بهره گیری از بهشت جاوید و محشور شدن با پیامبران و صدّیقان و شهیدان ؛ ز کامیابی مادّی و معنوی و خیرِ دنیا و آخرت .
چهار . گستره عرصه امانتاز نظر اسلام ، عرصه امانت ، بسیار گسترده است و هر نعمتی که خداوند متعال به انسان داده ، و هر کار و مسئولیتی که به او واگذار شده ، در حقیقت ، امانتی است که به او سپرده شده است . بنا بر این ، آیاتی که مردم را به رعایتِ امانت ، ترغیب می کنند ، شامل همه عرصه های امانت می گردد . عرصه های امانت بر پایه جمع بندی ای که در فصل چهارم شده ، عبارت است از : 1 . عرصه سیاسی . در نظام اسلامی ، هر کس از قدرت سیاسی برخوردار است ، امانتدار خداوند متعال و مردم است ، و هر که جایگاه سیاسیِ بالاتر و قدرت افزون تری دارد ، بارِ امانت او سنگین تر است . بر این اساس ، بار امانت رهبر ، از همه سنگین تر است . از این رو ، پیشوایان بزرگ اسلام ، برای به انجام رساندن مسئولیت سنگین خود ، از خداوند متعال یاری می جستند . (1)
.
1- .. ر . ک : ص 385 (امانت / فصل دوم : موجبات امانتداری / کمک خواستن از خدا) .
ص: 327
2 . عرصه فرهنگی . پس از مسئولان سیاسی ، بار امانتِ علما و رهبران فرهنگی جامعه ، از دیگران سنگین تر است . دانش و معرفت ، امانت الهی ای است که مسئولان فرهنگی ، هم خود باید بدان عمل کنند ، و هم زمینه را برای عمل کردن دیگران ، فراهم سازند . امّا برخی از معارف ، امانت هایی هستند که جزء اسرار الهی محسوب می شوند و انتقال آنها به افراد فاقد ظرفیت ، خیانت و خطرناک است . (1) 3 . عرصه اقتصاد . واضح ترین عرصه امانت نزد عموم مردم ، عرصه های اقتصادی است . نکته قابل توجّه در امانتداری اقتصادی از نگاه اسلام ، این است که شخص مسلمان ، نه تنها حق ندارد به حقوق دیگران تجاوز کند ، بلکه اموال شخصی خودش نیز امانتی نزد اوست و نمی تواند آن را در هر راهی که می خواهد ، مصرف کند . لذا اسرافکاری در مال خود نیز خیانت محسوب می گردد . (2) 4 . عرصه اخلاقی . گستره امانتداری در عرصه اخلاقی ، بسیار وسیع است . در واقع ، اتّصاف به انواع صفات نیکو و اجتناب از همه صفات ناشایست ، امانتداری وجدان اخلاقی است که خداوند متعال به انسان ارزانی داشته است . از این رو ، در روایات اسلامی ، اموری مانند : صداقت ، وَرَع ، عفّت ، وفا ، همکاری برای اقامه حق ، پاداشِ نیکی با نیکی ، و حفظ اسرار مردم ، از مصادیق امانتداری شمرده شده است . 5 . عرصه عملی . در اسلام ، هر کاری که به انسان سپرده شود ، امانت محسوب
.
1- .. ر . ک : ص 409 (امانت / فصل چهارم / امانت های فرهنگی) و ص 477 (فصل ششم / کسی که شایسته اعتماد و امانت سپاری نیست / خیانتکار)
2- .ر. ک : ص 411 (امانت / فصل چهارم / امانت های اقتصادی) و ص 477 (فصل ششم / کسی که شایسته اعتماد و امانت سپاری نیست / خیانتکار)
ص: 328
پنج . اقسام امانتداران
می گردد . لذا اجیر ، (1) یکی از امانتداران است . پیامبر خدا می فرمود : أنَّ اللّهَ عز و جل یُحِبُّ إذا عَمِلَ أحَدُکُم عَمَلاً أن یُتقِنَهُ . (2) خداوند دوست دارد که هر گاه یکی از شما کاری را انجام می دهد، به درستی انجام دهد. کاری که به کسی سپرده شد ، هر چه آن را بهتر و کامل تر تحویل دهد ، امانتدار بهتری است و نزد خداوند متعال ، محبوب تر . 6 . عرصه واجبات الهی . برنامه ای که خداوند متعال برای زندگی انسان ارائه کرده ، در حقیقت ، بزرگ ترین نعمت و امانت الهی برای تکامل مادّی و معنوی و سعادت دنیوی و اُخروی اوست ، و همه انبیای الهی ، با هدف انتقالِ این امانت به جامعه بشر ، مبعوث شده اند . بدین سان ، بهره گیری از این برنامه ، امانتداری ، و مخالفت با آن ، خیانت محسوب می گردد .
پنج . اقسام امانتداراناقسام امانتداران ، به تناسبِ سِعه و ضیق عرصه های مختلف امانت است که در این جا با الهام از فصل پنجم این مجموعه ، بدانها اشاره می کنیم : الف بالاترین عرصه امانت ، ویژه خداوند متعال است . به همین مناسبت ، او «امین» و «مؤمن» و «مُهَیمِن» نامیده می شود . آری . او «امینِ» مطلق است و همه امانت ها از اوست و به او باز می گردد و هیچ حقّی نزد او ضایع نمی گردد . لذا پیشوایان بزرگ اسلام ، همه چیز خود را به خدا می سپردند و پیامبر اکرم ، در مقام
.
1- .. ر.ک : ص 469 (امانت / فصل پنجم / امانتداران / پیمانکار) .
2- .. المعجم الأوسط : ج 1 ص 275 ح 897 ، مسند أبی یعلی : ج 4 ص 253 ح 4369 ، الطبقات الکبری : ج 8 ص 216 ، تاریخ دمشق : ج 34 ص 290 ، کنز العمّال : ج 3 ص 907 ح 9128 .
ص: 329
نیایش می فرمود : اللّهُمّ إنّی أستَودِعُکَ نَفسی و أهلی و مالی و دینی و دُنیایَ و آخِرَتی و أمانَتی و خَواتیمَ عَمَلی . (1) خداوندا! خود و خانواده و مال و دین و دنیا و آخرت و امانت و عاقبتِ کارم را به تو می سپارم . ب فرشتگان وحی ، اُمنای خداوند سبحان در ابلاغ وحی به پیامبران الهی هستند . ج انبیای الهی ، امینان خداوند منّان در ابلاغ وحی به مردم هستند . د اوصیا ، پیامبران و اهل بیت خاتم انبیا ، امینانِ خداوند متعال در تبیین وحی و رهبری مردم اند . ه انسان ، در میان همه موجودات ، بزرگ ترین امانتدار خداوند منّان است . او امانتی را به دوش می کشد که آسمان ها و زمین و کوه ها از حمل آن ناتوان بودند : «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهَ عَلَی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا الْاءِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا . (2) ما امانت را به آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم و آنها از قبول آن خودداری کردند و از آن بیمناک شدند ، و[لی] انسان آن را پذیرفت . او ستمگر و نادان بود» . حافظ شیرازی ، مضمون این آیه را به زبان شعر ، چنین بیان می کند : آسمان ، بار امانت نتوانست کشیدقرعه کار به نام من دیوانه زدند . بار گران قدر امانتی که انسان ، تاب تحمّل آن را دارد و موجودات دیگر ندارند ،
.
1- .. ر . ک : ص 430 ح 194 .
2- .. احزاب : آیه 72 .
ص: 330
مسئولیتی است که استعداد تکامل اختیاری و رسیدن به مقام خلیفه اللّهی بر عهده او می نهد . آنچه از ابزار و امکانات مادّی و معنوی به انسان داده شده است ، همه و همه ، اجزای همان مقامی است که بار این امانت را بر دوش وی می گذارد ، و اگر انسانی شکوفا شد و این بار امانت را به مقصد رساند ، خود نیز تبدیل به امانت ارزشمند دیگری برای جامعه بشری می گردد که به وسیله او انواع بلاها از مردم ، دفع می گردند . (1) بنا بر این ، تفسیر «امانتی که توان تحمّل آن در نظام آفرینش ، ویژه انسان است» ، به : ولایت یا نماز و یا سایر آنچه خداوند متعال برای شکوفاییِ انسان در اختیار او قرار داده ، در واقع ، اشاره به بخشی از زمینه تکامل اختیاری انسان است و این تفاسیر ، منافاتی با یکدیگر ندارند . و دانشمندان و اهل عرفان ، امانتداران خداوند متعال در انتقال دانش و معرفت خود به مردم ، بر حَسَب ظرفیت و استعدادهای آنان هستند . ز سیاست مداران ، امانتداران خداوند منّان و مردم ، در اداره صحیح امور سیاسی جامعه اند . ح مؤذّنان ، امانتداران مردم اند در اموری که به آنها اعلام می نمایند (مانند : وقت نماز و روزه) . ط ثروتمندان مسلمان ، امینانِ پیشوایان در تأمین نیاز نیازمندان اند . ی مشاور ، امانتدارِ کسی است که با او مشورت می کند . ک کسی که به او ودیعه ای یا کاری سپرده می شود ، امانتدار صاحبْ ودیعه و صاحبکار است .
.
1- .. ر.ک : ص 451 (امانت / فصل پنجم : امانتداران / انسان) .
ص: 331
شش . آداب سپردن امانت
ل و در نهایت ، شخص مؤمن ، در مواردی که تشخیصِ توان انجام فرایض الهی به عهده او سپرده شده (مانند : حدّ بیماری که موجب افطار در روزه است) ، امانتدار سلامت خویش است . م نکته قابل تأمّل در تبیین اقسام امینان ، این که در احادیث اسلامی ، حجر الأسود که در یکی از ارکان کعبه قرار دارد نیز در ردیف امانتداران خداوند سبحان و مردم شمرده شده است .
شش . آداب سپردن امانتفصل ششم ، ویژه تبیین آداب سپردن امانت است . در این فصل ، توضیح داده شده که چه کسانی برای سپردن امانت به آنان ، صلاحیت دارند و چه کسانی فاقد صلاحیت هستند . از نگاه احادیث اسلامی ، مهم ترین نکته در احراز صلاحیت امانتداری ، پَروا داشتن از عقوبت الهی ، و مهم ترین آفت امانتداری ، بی اعتقادی به خدا و آلودگی های اخلاقی (بویژه اعتیاد به مشروبات الکلی) است .
.
ص: 332
الفصل الأوّل : أهمّیه أداء الأمانه1 / 1وُجوبُ أداءِ الأَمانَهِالکتاب«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّواْ الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ سَمِیعَا بَصِیرًا» . (1)
«وَإِن کُنتُمْ عَلَی سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُواْ کَاتِبًا فَرِهَانٌ مَّقْبُوضَهٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُم بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ» . (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لا تَخونَنَّ أحَدا فی مالٍ یَضَعُهُ عِندَکَ ، أو أمانَهٍ ائتَمَنَکَ عَلَیها ؛ فَإِنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ : «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّواْ الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا» . (3)
.
1- .النساء : 58 .
2- .البقره : 283 .
3- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 355 ح 2660 عن عبد اللّه بن مسعود ، بحار الأنوار : ج 77 ص 105 ح 1 .
ص: 333
فصل یکم : اهمّیت باز گرداندن امانت
1 / 1 وجوب باز گرداندن امانت
فصل یکم : اهمّیت باز گرداندن امانت1 / 1وجوب باز گرداندن امانتقرآن«خدا به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان آنها رد کنید؛ و چون میان مردم داوری می کنید، به عدالتْ داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که خدا ، شما را به آن پند می دهد. خدا ، شنوایِ بیناست» .
«و اگر در سفر بودید و نویسنده ای نیافتید ، وثیقه ای بگیرید؛ و اگر برخی از شما ، برخی دیگر را امین دانست، پس آن کس که امین شمرده شده، باید سپرده وی را بازپس دهد؛ و باید از خداوند که پروردگار اوست ، پروا کند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مبادا کسی از شما به شخصی در باره مالی که نزد او نهاده یا امانتی که به او سپرده است ، خیانت کند ؛ زیرا خدای متعال می فرماید : «خدا به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان آنها باز گردانید» .
.
ص: 334
عنه صلی الله علیه و آله :أدِّ الأَمانَهَ إلی مَنِ ائتَمَنَکَ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :إذَا ائتُمِنتَ فَلا تَخُن . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَقَفَ بِمِنیً حینَ قَضی مَناسِکَها فی حَجَّهِ الوَداعِ ، فَقالَ : ... ألا مَن کانَت عِندَهُ أمانَهٌ فَلیُؤَدِّها إلی مَنِ ائتَمَنَهُ عَلَیها . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «وَ جِاْی ءَ یَوْمَئِذِ بِجَهَنَّمَ» (4) سُئِلَ عَن ذلِکَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ : أخبَرَنِی الرّوحُ الأَمینُ أنَّ اللّهَ لا إلهَ غَیرُهُ إذا جَمَعَ الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ ، اُتِیَ بِجَهَنَّمَ ... ثُمَّ یوضَعُ عَلَیها صِراطٌ أدَقُّ مِن حَدِّ السَّیفِ ، عَلَیهِ ثَلاثُ قَناطِرَ . أمّا واحِدَهٌ فَعَلَیهَا الأَمانَهُ وَالرَّحِمُ ، وأمَّا الاُخری فَعَلَیهَا الصَّلاهُ ، وأمَّا الاُخری فَعَلَیها عَدلُ رَبِّ العالَمینَ لا إلهَ غَیرُهُ ، فَیُکَلَّفونَ المَمَرَّ عَلَیهِ فَتَحبِسُهُمُ الرَّحِمُ وَالأَمانَهُ ، فَإِن نَجَوا مِنها حَبَسَتهُمُ الصَّلاهُ ، فَإِن نَجَوا مِنها کانَ المُنتَهی إلی رَبِّ العالَمینَ . (5)
.
1- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 348 ح 981 ، عن ابن أخ الفضیل بن یسار عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 47 ص 155 ح 218 ؛ سنن أبی داود : ج 3 ص290 ح 3535 ، سنن الترمذی : ج 3 ص 564 ح 1264 ، سنن الدارمی : ج 2 ص 715 ح 2499 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 53 ح 2296 کلّهاعن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 3 ص 61 ح 5494 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 118 ح 3998 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 134 ح 3046 .
3- .الکافی : ج 7 ص 273 ح 12 عن أبی اُسامه زید الشحام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 92 ح 5151 عن سماعه ، الخصال :ص 487 ح 63 عن عبد اللّه بن عمر ، تحف العقول : ص 31 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 83 ص 279 ح 6 ؛ مسند ابن حنبل : ج 7 ص 377 ح20720 ، کنز العمّال : ج 5 ص 131 ح 12357 وراجع : السنن الکبری : ج 6 ص 160 ح 11526 .
4- .الفجر : 23 .
5- .الأمالی للصدوق : ص 241 ح 256، تفسیر القمی : ج 2 ص 421 کلاهما عن جابر ، الکافی : ج 8 ص 312 ح 486 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه ، بحار الأنوار : ج 8 ص 293 ح 36 وراجع : الزهد للحسین بن سعید : ص 107 ح 112 .
ص: 335
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امانت را به کسی که به تو سپرده است ، باز گردان .
امام علی علیه السلام :هرگاه امین دانسته شدی [و امانتی به تو سپرده شد] ، خیانت مکن .
امام صادق علیه السلام :پیامبر خدا ، چون در حجّه الوداع ، آیین های مِنا را به جا آورد ، در آن جا توقّف کرد و فرمود : « ... هان! هر که در نزدش امانتی است ، آن را به سپارنده اش بازگردانَد» .
امام باقر علیه السلام :چون این آیه : «و جهنّم را در آن روز [حاضر] آورند» فرود آمد ، در باره آن از پیامبر خدا سؤال شد . ایشان فرمود : «روح الأمین به من خبر داد که خدای یکتا ، چون همه خلایق را ، از آغاز تا پایان عالم ، گِرد آورَد ، دوزخ را بیاورند ... آن گاه ، راهی باریک تر از دَم تیغ بر روی آن نهاده شود و بر آن راه ، سه پل باشد . بر روی یکی از آنها امانت و خویشاوندی است ، بر روی دیگری نماز ، و بر روی سومین [پل] ، دادگری پروردگار یگانه جهانیان . پس مردم ، مکلّف شوند که از آن راه بگذرند . نخست ، خویشاوندی و امانت ، راه را بر آنها می گیرند . اگر از آنها به سلامت رستند ، نماز ، نگاهشان می دارد ، و اگر از آن رهیدند ، به پروردگار جهانیان می رسند» .
.
ص: 336
الإمام علیّ علیه السلام :تَعاهَدوا أمرَ الصَّلاهِ وحافِظوا عَلَیها ... ثُمَّ أداءَ الأَمانَهِ ، فَقَد خابَ مَن لَیسَ مِن أهلِها ، إنَّها عُرِضَت عَلَی السَّماواتِ المَبنِیَّهِ ، وَالأَرَضینَ المَدحُوَّهِ ، وَالجِبالِ ذاتِ الطّولِ المَنصوبَهِ فَلا أطوَلَ ولا أعرَضَ ولا أعلی ولا أعظَمَ مِنها . ولَوِ امتَنَعَ شَیءٌ بِطولٍ أو عَرضٍ أو قُوَّهٍ أو عِزٍّ لَامتَنَعنَ ، ولکِن أشفَقنَ مِنَ العُقوبَهِ وعَقَلنَ ما جَهِلَ مَن هُوَ أضعَفُ مِنهُنَّ وهُوَ الإِنسانُ ، «إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا» (1) . (2)
1 / 2أداءُ الأَمانَهِ فیما جَلَّ وقَلَّالإمام علیّ علیه السلام فی وَصایاهُ لِکُمَیلِ :یا کُمَیلُ ، اِفهَم وَاعلَم أنّا لا نُرَخِّصُ فی تَرکِ أداءِ الأَماناتِ لِأَحَدٍ مِنَ الخَلقِ، فَمَن رَوی عَنّی فی ذلِکَ رُخصَهً فَقَد أبطَلَ وأثِمَ ، وجَزاؤُهُ النّارُ بِما کَذَبَ . اُقسِمُ لَسَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ لی قَبلَ وَفاتِهِ بِساعَهٍ مِرارا ثلاثا : یا أبَا الحَسَنِ أدِّ الأَمانَهَ إلَی البَرِّ وَالفاجِرِ فیما قَلَّ وجَلَّ ، [حَتَّی] (3) فِی الخَیطِ وَالمِخیَطِ (4) . (5)
الإمام الصادق علیه السلام :أدُّوا الأمانَهَ إلی مَنِ ائتَمَنَکُم عَلَیها ، بَرّا أو فاجِرا ، فَإِنَّ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله کانَ یَأمُرُ بِأَداءِ الخَیطِ وَالمِخیَطِ . (6)
.
1- .الأحزاب : 72 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 199 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 116 ح 16 وراجع : الکافی : ج 5 ص 36 ح 1 .
3- .ما بین المعقوفین سقط من الصدر ، وأثبتناه من بحار الأنوار .
4- .المِخْیَطُ بالکسر : الإبره (النهایه : ج 2 ص 92 «خَیَطَ») .
5- .تحف العقول : ص 175 ، بشاره المصطفی : ص 29 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 273 ح 1 .
6- .الکافی : ج 2 ص 636 ح 5 عن أبی اُسامه زید الشحّام ، تحف العقول : ص 299 عن الإمام الباقر علیه السلام ولیس فیه ذیله من «فان رسول اللّه صلی الله علیه و آله ...»، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 12 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 179 ح 57 .
ص: 337
1 / 2 باز گرداندن امانت ، ارزشمند باشد یا کم ارزش
امام علی علیه السلام :به نماز اهتمام ورزید و آن را پاس بدارید ... دیگر ، گزاردن امانت است ؛ زیرا آن که امانت را به صاحبش باز نگردانَد ، زیانکار است . امانت به آسمان های افراشته و زمین های گسترده و کوه های بلند ، پیشنهاد گردید که چیزی بلندتر و گسترده تر و بالاتر و بزرگ تر از این سه چیز وجود ندارد . و اگر بنا بود چیزی به سبب درازی یا گستردگی یا نیرومندی یا صلابت ، از پذیرش امانتْ خودداری ورزد ، هر آینه ، این سه چیزْ [سزاوارترین] بودند ؛ لیکن آنها از کیفر [به جا نیاوردن مسئولیت امانت] ترسیدند ، و چیزی را دانستند که ناتوان تر از آنها نمی دانست ، و او انسان بود «که او ستمکار و نادان بود» .
1 / 2باز گرداندن امانت ، ارزشمند باشد یا کم ارزشامام علی علیه السلام در سفارش هایش به کمیل بن زیاد :ای کمیل! دریاب و بدان که ما به هیچ کس ، اجازه ترک امانت گُزاری را نمی دهیم . پس هر که از ما در این باره تجویزی روایت کند ، نادرست گفته و گناه کرده است و سزای دروغگویی اش آتش است . سوگند می خورم که با گوش خود شنیدم که پیامبر خدا ، ساعتی پیش از رحلتش سه بار به من فرمود : «ای ابو الحسن! امانت را به نیکوکار و تبهکار ، بازگردان ، اندک باشد یا بسیار ، [حتّی اگر به ناچیزیِ] نخی باشد یا سوزنی» .
امام صادق علیه السلام :امانت را به کسی که آن را به شما سپرده است ، باز گردانید ، نیکوکار باشد یا نابه کار ؛ زیرا پیامبر خدا می فرمود : «که [حتّی] نخ و سوزن را به صاحبش پس دهید» .
.
ص: 338
1 / 3أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلَی الخائِنِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أدِّ الأَمانَهَ إلی مَنِ ائتَمَنَکَ ، ولا تَخُن مَن خانَکَ . (1)
تهذیب الأحکام عن ابن أخ الفضیل بن یسار :کُنتُ عِندَ أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام ، ودَخَلَتِ امرَأَهٌ وکُنتُ أقرَبَ القَومِ إلَیها فَقالَت لی : اِسأَلهُ . فَقُلتُ : عَمّاذا ؟ فَقالَت : إنَّ ابنی ماتَ ، وتَرَکَ مالاً کانَ فی یَدِ أخی فَأَتلَفَهُ ، ثُمَّ أفادَ مالاً فَأَودَعَنیهِ ، فَلی أن آخُذَ مِنهُ بِقَدرِ ما أتلَفَ مِن شَیءٍ ؟ فَأَخبَرتُهُ بِذلِکَ ، فَقالَ : لا ، قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «أدِّ الأَمانَهَ إلی مَنِ ائتَمَنَکَ ، ولا تَخُن مَن خانَکَ» . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :لا تَخُن مَنِ ائتَمَنَکَ وإن خانَکَ ، ولا تُذِع سِرَّهُ وإن أذاعَهُ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ الأَمانَهَ تُؤَدّی إلَی البَرِّ وَالفاجِرِ ، وَالعَهدَ یوفی بِهِ لِلبَرِّ وَالفاجِرِ ، فَأَدِّ الأَمانَهَ إلی مَنِ ائتَمَنَکَ ، ولا تَخُن مَن خانَکَ . (4)
.
1- .سنن أبی داود : ج 3 ص 290 ح 3535 ، سنن الترمذی : ج 3 ص 564 ح 1264 ، سنن الدارمی : ج 2 ص 715 ح 2499 کلّها عن أبی هریره ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 53 ح 2297 عن أنس ، کنز العمّال : ج 3 ص 61 ح 5494 .
2- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 348 ح 981 ، وسائل الشیعه : ج 12 ص 202 ح 22499 وراجع : مستدرک الوسائل : ج 14 ص 11 ح 15960 وسنن أبی داود : ج 3 ص 290 ح 3534 ومسند ابن حنبل : ج 5 ص 256 ح 15424 .
3- .تحف العقول : ص 81 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 228 ح 2 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 178 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
4- .دعائم الإسلام : ج 2 ص 488 ح 1743 ، نزهه الناظر : ص 30 ح 21 ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 453 ح 187 ولیس فیهما صدره إلی «والفاجر» .
ص: 339
1 / 3 باز گرداندن امانت ، حتّی به خیانتکار
1 / 3باز گرداندن امانت ، حتّی به خیانتکارپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امانت را به کسی که تو را امین شمرده است ، باز گردان ، و اگر کسی به تو خیانت کرد ، تو به او خیانت مکن .
تهذیب الأحکام به نقل از برادر زاده فضیل بن یسار :در محضر امام صادق علیه السلام بودم که زنی وارد شد و من از همه به او نزدیک تر بودم . به من گفت : از ایشان سؤال کن . گفتم : چه سؤالی؟ گفت : فرزندم از دنیا رفت و مالی از او در دست برادرم ماند و او ، آن را از بین بُرد . سپس برادرم مالی به دست آورد و آن را به من سپرد . آیا من حق دارم به اندازه مالی که از بین برده است ، از آن مال بردارم؟ من این را از امام علیه السلام پرسیدم . ایشان فرمود : «نه . پیامبر خدا فرمود : امانت را به صاحبش باز گردان ، و اگر کسی به تو خیانت کرد ، تو به او خیانت مکن » .
امام علی علیه السلام :به کسی که تو را امین شمرده [و امانتی را به تو سپرده] است ، خیانت مکن ، اگر چه او به تو خیانت کرده باشد ، و راز او را فاش مساز ، هر چند او راز تو را فاش ساخته باشد .
امام صادق علیه السلام :امانت را به نیکوکار و بدکار باید بازگردانْد ، و به پیمانِ با نیکوکار و بدکار ، باید وفا کرد . پس امانت را به کسی که به تو امانت سپرده است ، باز گردان ، و به کسی که به تو خیانت کرده است ، خیانت مکن .
.
ص: 340
عنه علیه السلام :مَنِ ائتَمَنَکَ بِأَمانَهٍ فَأَدِّها إلَیهِ ، ومَن خانَکَ فَلا تَخُنهُ . (1)
1 / 4أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلَی الفاجِرِتفسیر الطبری عن سعید بن جبیر :لَمّا نَزَلَت : «وَمِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ مَنْ إِن تَأْمَنْهُ بِقِنطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ وَمِنْهُم مَّنْ إِن تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لَا یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ إِلَّا مَادُمْتَ عَلَیْهِ قَائِمًا ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ لَیْسَ عَلَیْنَا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ» (2) قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : کَذَبَ أعداءُ اللّهِ ، ما مِن شَیءٍ کانَ فِی الجاهِلِیَّهِ إلّا وهُوَ تَحتَ قَدَمَیَّ ، إلَا الأَمانَهَ ؛ فَإِنَّها مُؤَدّاهٌ إلَی البَرِّ وَالفاجِرِ . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :ثَلاثٌ لَم یَجعَلِ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ لِأَحَدٍ فیهِنَّ رُخصَهً : أداءُ الأَمانَهِ إلَی البَرِّ وَالفاجِرِ ، وَالوَفاءُ بِالعَهدِ لِلبَرِّ وَالفاجِرِ ، وبِرُّ الوالِدَینِ بَرَّینِ کانا أو فاجِرَینِ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل لَم یَبعَث نَبِیّا إلّا بِصِدقِ الحَدیثِ ، وأداءِ الأَمانَهِ إلَی البَرِّ وَالفاجِرِ . (5)
الأمالی للطوسی عن یحیی بن العلاء وإسحاق بن عمّار جمیعا عن الإمام الصادق علیه السلام ، قالا :ما وَدَّعَنا قَطُّ إلّا أوصانا بِخَصلَتَینِ : عَلَیکُم بِصِدقِ الحَدیثِ ، وأداءِ الأَمانَهِ إلَی البَرِّ وَالفاجِرِ ، فَإِنَّهُما مِفتاحُ الرِّزقِ . (6)
.
1- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 186 ح 3698 عن زید الشحّام ، وسائل الشیعه : ج 12 ص 205 ح 22508 .
2- .آل عمران : 75 .
3- .تفسیر الطبری : ج 3 الجزء 3 ص 318 ، تفسیر ابن کثیر : ج 2 ص 51 ، تفسیر القرطبی : ج 4 ص 119 ؛ مجمع البیان : ج 2 ص 778 .
4- .الکافی : ج 2 ص 162 ح 15 عن عنبسه بن مصعب ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 350 ح 988 ، الخصال : ص 123 ح 118 کلاهما عن الحسین بن مصعب الهمدانی عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول : ص 367 ، مشکاه الأنوار : ص 280 ح 483 نحوه ، بحار الأنوار : ج 75 ص 92 ح 2 .
5- .الکافی : ج 2 ص 104 ح 1 عن الحسین بن أبی العلاء ، مشکاه الأنوار : ص 96 ح 213 نحوه ، بحار الأنوار : ج 71 ص 2 ح 1 .
6- .الأمالی للطوسی : ص 676 ح 1429 ، بحار الأنوار : ج 103 ص 92 ح 6 .
ص: 341
1 / 4 پس دادن امانت ، حتّی به تبهکار
امام صادق علیه السلام :هر کس به تو امانتی سپرد ، آن را به او بازگردان ، و کسی که به تو خیانت [در امانت] کرده است ، تو به او خیانت مکن .
1 / 4پس دادن امانت ، حتّی به تبهکارتفسیر الطبری به نقل از سعید بن جُبَیر :چون این آیه فرود آمد : «و از اهل کتاب ، کسی است که اگر او را بر خرواری مال ، امین شِمُری ، آن را به تو باز می گردانَد . و از آنان کسی است که اگر او را بر دیناری امین شِمُری ، آن را به تو پس نمی دهد ، مگر آن که دائما بر [سر ]وی به پا ایستی . این ، بدان سبب است که آنان گفتند : در مورد کسانی که کتاب آسمانی ندارند ، بر زیان ما راهی نیست» ، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «دشمنان خدا دروغ می گویند . هر آنچه [از عادات و رفتار] در جاهلیت بود ، زیرپای من [و بی اعتبار ]است ، مگر امانتداری که باید امانت را به [صاحبش ]نیکوکار و تبهکار ، (1) بازگرداند» .
امام باقر علیه السلام :سه چیز است که خداوند عز و جل در آنها به هیچ کس رخصت [خلاف ]نداده است : برگرداندن امانت به نیکوکار و تبهکار ؛ وفا کردن به پیمان با نیکوکار و تبهکار ؛ و نیکی کردن و فرمان بُرداری از پدر و مادر ، نیکوکار باشند یا تبهکار .
امام صادق علیه السلام :خداوند عز و جل هیچ پیامبری را برنینگیخت ، مگر با راستگویی ، و بازگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار .
الأمالی ، طوسی : یحیی بن علاء و اسحاق بن عمّار ، در باره امام صادق علیه السلام گفتند :ایشان ، هیچ گاه با ما خداحافظی نکرد ، مگر آن که به دو مطلب ، توصیه مان کرد [و فرمود] : «بر شما باد راستگویی و بازگردانیدن امانت به نیکوکار و بدکار ؛ زیرا این دو خصلت ، کلید روزی اند» .
.
1- .کلمه «الفاجر» که در متن عربی حدیث آمده ، بدین معانی به کار رفته است : تبهکار ؛ منحرف از حق ؛ نافرمان از خدا ؛ کسی که مرتکب معاصی و گناهان می شود ؛ زناکار ؛ دروغگو .
ص: 342
الإمام العسکریّ علیه السلام لِشیعَتِهِ :اُوصیکُم بِتَقوَی اللّهِ ، وَالوَرَعِ فی دینِکُم ، وَالاِجتِهادِ للّهِِ ، وصِدقِ الحَدیثِ ، وأداءِ الأَمانَهِ إلی مَنِ ائتَمَنَکُم مِن بَرٍّ أو فاجِرٍ . (1)
1 / 5أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلَی العَدُوِّالإمام الصادق علیه السلام :اِتَّقُوا اللّهَ ، وأدُّوا الأَماناتِ إلَی الأَسوَدِ وَالأَبیَضِ ، وإن کانَ حَرورِیّا (2) ، وإن کانَ شامِیّا . (3)
تهذیب الأحکام عن محمّد بن علیّ الحلبیّ :اِستَودَعَنی رَجُلٌ مِن مَوالی بَنی مَروانَ ألفَ دینارٍ ، فَغابَ ولَم أدرِ ما أصنَعُ بِالدَّنانیرِ ، فَأَتَیتُ أبا عَبدِ اللّهِ علیه السلام فَذَکَرتُ ذلِکَ لَهُ ، وقُلتُ : أنتَ أحَقُّ بِها . فَقالَ : لا ، إنَّ أبی علیه السلام کانَ یَقولُ : إنَّما نَحنُ فیهِم بِمَنزِلَهِ هُدنَهٍ ، نُؤَدّی أماناتِهِم ، ونَرُدُّ ضالَّتَهُم ، ونُقیمُ الشَّهادَهَ لَهُم وعَلَیهِم ، فَإِذا تَفَرَّقَتِ الأَهواءُ لَم یَسَع أحَدا (4) المُقامُ . (5)
الکافی عن محمّد بن القاسم :سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ یَعنی موسی علیه السلام عَن رَجُلٍ استَودَعَ رَجُلاً مالاً لَهُ قیمَهٌ ، وَالرَّجُلُ الَّذی عَلَیهِ المالُ رَجُلٌ مِنَ العَرَبِ ، یَقدِرُ عَلی ألّا یُعطِیَهُ شَیئا ، ولا یَقدِرُ لَهُ عَلی شَیءٍ ، وَالرَّجُلُ الَّذِی استَودَعَهُ خَبیثٌ خارِجِیٌّ فَلَم أدَع شَیئا (6) . فَقالَ لی : قُل لَهُ : رُدَّهُ عَلَیهِ ، فَإِنَّهُ ائتَمَنَهُ عَلَیهِ بِأَمانَهِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ . (7)
.
1- .تحف العقول : ص 487 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 372 ح 12 .
2- .الحَرورِیُّ : هو الذی یبرأ من علیّ بن أبی طالب علیه السلام ویشهد علیه بالکفر (مجمع البحرین : ج 1 ص 385 «حرر») .
3- .الکافی : ج 8 ص 236 ح 316 عن أبی شبل ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 12 ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 75 بزیاده «وإن کان اُمویّا» فی آخره و ج 2 ص 491 ح1752 بزیاده «وإن کان عدوّا» فی آخره ، بحار الأنوار : ج 27 ص 164 ح 16 .
4- .فی المصدر : «أحد» ، وما أثبتناه هو الصحیح کما فی وسائل الشیعه .
5- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 350 ح 989 ، وسائل الشیعه : ج 13 ص 224 ح 24184 .
6- .الظاهر أنّ المراد : فلم أدَع شیئا من قبیل هذه الصفات الخبیثه إلّا ذکرتُ له .
7- .الکافی : ج 5 ص 133 ح 8 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 351 ح 996 و ج 7 ص 181 ح 795 عن فضیل ، وسائل الشیعه : ج 13 ص 223 ح 24183 .
ص: 343
1 / 5 بازگرداندن امانت ، حتّی به دشمن
امام عسکری علیه السلام به شیعیانش :سفارش می کنم شما را به ترس از خدا ، و پارسایی در دینتان ، و کوشش برای خدا ، و راستگویی ، و پس دادن امانت به کسی که به شما امانتی سپرده است ، نیکوکار باشد یا تبهکار .
1 / 5بازگرداندن امانت ، حتّی به دشمنامام صادق علیه السلام :از خدا بترسید ، و امانت ها را به [صاحبانشان] سیاه و سفید بازگردانید ، اگر چه حَروری (خوارج) باشد ، و اگر چه شامی (پیرو بنی امیّه) باشد .
تهذیب الأحکام به نقل از محمّد بن علی حلبی :مردی از طرفداران مروانیان ، هزار دینار به من امانت سپرد و ناپدید شد . من مانده بودم که با آن دینارها چه کنم . خدمت امام صادق علیه السلام رفتم و داستان را برای ایشان تعریف کردم و گفتم : شما به اینها سزاوارترید . فرمود : «نه ، پدرم علیه السلام می فرمود : ما با آنها همانند زمان صلح و آتش بس هستیم . امانت هایشان را پس می دهیم ، گم شده شان را بر می گردانیم ، له و علیه آنها شهادت می دهیم ؛ زیرا اگر چند دستگی پیش آید ، هیچ کس نمی تواند دوام آورد» .
الکافی به نقل از محمّد بن قاسم :از امام کاظم علیه السلام در باره مردی [از مَوالی و غیر عرب] (1) پرسیدم که مالی قیمتی نزد مردی امانت می گذارد . آن که مال به او سپرده شده ، مردی از عرب است و می تواند چیزی به او پس ندهد ، و آن مرد هم کاری از دستش بر نمی آید . از طرفی مردی که به او امانت سپرده ، شخصی پلید و خارجی مذهب است و چیزی [از بدگویی در باره آن مرد] فروگذار نکردم . امام علیه السلام فرمود : «به او بگو که آن [امانت] را به وی پس دهد ؛ زیرا آن مرد ، آن مال را در امان خدا به او سپرده است» .
.
1- .مطلب میان دو قلّاب را از مختلف الشیعه (ج 6 ص 70) و الإستبصار (ج 3 ص 122) افزودیم .
ص: 344
1 / 6أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلی قَتَلَهِ الأَنبِیاءِ علیهم السلام :الإمام علیّ علیه السلام :أدُّوا الأَماناتِ ولَو إلی قَتَلَهِ الأَنبِیاءِ . (1)
عنه علیه السلام :أدُّوا الأَمانَهَ ولَو إلی قاتِلِ وُلدِ الأَنبِیاءِ . (2)
1 / 7أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلی قاتِلِ الإمامِ عَلِیٍّ علیه السلامالإمام الصادق علیه السلام :اِتَّقُوا اللّهَ ، وعَلَیکُم بِأَداءِ الأَمانَهِ إلی مَنِ ائتَمَنَکُم ، ولَو أنَّ قاتِلَ عَلِیِّ ابنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ائتَمَنَنی عَلی أمانَهٍ لَأَدَّیتُها إلَیهِ . (3)
.
1- .تحف العقول : ص 104 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 279 نحوه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 91 ح 95 .
2- .الکافی : ج 5 ص 133 ح 3 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، تحف العقول : ص 217 ، الخصال : ص 614 ح 10 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام بزیاده «إلی من ائتمنکم» بعد «الأمانه» ، بحار الأنوار : ج 75 ص 115 ح 8 .
3- .الکافی : ج 5 ص 133 ح 4 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 351 ح 995 کلاهما عن عمر بن أبی حفص ، الأمالیللصدوق : ص 318 ح 373 عن عمر بن یزید ، تحف العقول : ص 299 عن الإمام الباقر علیه السلام نحوه ، مشکاه الأنوار : ص 107 ح 242 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 114 ح 2 .
ص: 345
1 / 6 باز گرداندن امانت ، حتّی به قاتلان پیامبران
1 / 7 باز گرداندن امانت ، حتّی به قاتل امام علی علیه السلام
1 / 6باز گرداندن امانت ، حتّی به قاتلان پیامبرانامام علی علیه السلام :امانت ها را [به صاحبانشان] برگردانید ، اگر چه به قاتلان پیامبران باشد .
امام علی علیه السلام :امانت را برگردانید ، اگر چه به قاتل فرزندان پیامبران باشد .
1 / 7باز گرداندن امانت ، حتّی به قاتل امام علی علیه السلامامام صادق علیه السلام :از خدا بترسید و امانت را به کسی که شما را امین دانسته است ، باز گردانید . اگر قاتل علی بن ابی طالب علیه السلام هم امانتی را به من بسپارد ، آن را به او باز می گردانم .
.
ص: 346
عنه علیه السلام فی وَصِیَّهٍ لَهُ :اِعلَم أنَّ ضارِبَ عَلِیٍّ علیه السلام بِالسَّیفِ وقاتِلَهُ ، لَوِ ائتَمَنَنی وَاستَنصَحَنی وَاستَشارَنی ثُمَّ قَبِلتُ ذلِکَ مِنهُ لَأَدَّیتُ إلَیهِ الأَمانَهَ . (1)
مشکاه الأنوار عن عبد اللّه بن سنان :دَخَلتُ عَلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام وقَد صَلَّی العَصرَ ، وهُوَ جالِسٌ مُستَقبِلَ القِبلَهِ فِی المَسجِدِ ، فَقُلتُ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، إنَّ بَعضَ السَّلاطینِ یَأمَنُنا عَلَی الأَموالِ یَستَودِعُناها ، ولَیسَ یَدفَعُ إلَیکُم خُمُسَکُم ، أفَنُؤَدّیها إلَیهِم ؟ قالَ : ورَبِّ هذِهِ القِبلَهِ ثَلاثَ مَرّاتٍ لَو أنَّ ابنَ مُلجَمٍ قاتِلَ أبی فَإِنّی أطلُبُهُ یَتَسَتَّرُ ؛ لِأَنَّهُ قَتَلَ أبِی ائتَمَنَنی عَلَی الأَمانَهِ لَأَدَّیتُها إلَیهِ . (2)
1 / 8أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلی قاتِلِ الإمامِ الحُسینِ علیه السلامالإمام زین العابدین علیه السلام یوصی شیعَتَهُ :عَلَیکُم بِأَداءِ الأَمانَهِ ، فَوَ الَّذی بَعَثَ مُحَمَّدا بِالحَقِّ نَبِیّا ، لَو أنَّ قاتِلَ أبِی الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیهماالسلامائتَمَنَنی عَلَی السَّیفِ الَّذی قَتَلَهُ بِهِ لَأَدَّیتُهُ إلَیهِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :أدُّوا الأَمانَهَ ولَو إلی قاتِلِ الحُسَینِ بنِ عَلِیٍّ علیهماالسلام . (4)
.
1- .الکافی : ج 5 ص 133 ح 5 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 351 ح 994 نحوه وکلاهما عن عمار بن مروان ، تحف العقول : ص 374 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص12 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 258 ح 144 .
2- .مشکاه الأنوار : ص 107 ح 243 و ص 174 ح 447 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 117 ح 18 .
3- .الأمالی للصدوق : ص 319 ح 374 عن أبی حمزه الثمالی ، معانی الأخبار : ص 108 ح 1 عن یونس بن عبد الرحمن عن الإمام الکاظم عن أبیه عن جدّه عنه علیهم السلام ولیس فیه «فو الذی بعث محمّدا بالحق نبیّا» ، روضه الواعظین : ص 408 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 114 ح 3 .
4- .الأمالی للصدوق : ص 318 ح 372 عن الحسین بن مصعب الهمدانی ، الاختصاص : ص 241 ، مشکاه الأنوار : ص 107 ح 241 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص485 ح 1731 فیه «الحسن» بدل «الحسین» ، بحارالأنوار : ج 75 ص 113 ح 1 .
ص: 347
1 / 8 باز گرداندن امانت ، حتّی به قاتل امام حسین علیه السلام
امام صادق علیه السلام در یکی از سفارش هایش :بِدان که حتّی اگر آن که با شمشیر بر علی ضربت زد و او را کُشت ، مرا امین بشمارد و از من راه نمایی و مشورت بخواهد و من آن را از او بپذیرم با او امانتدار خواهم بود .
مشکاه الأنوار به نقل از عبد اللّه بن سنان :بر امام صادق علیه السلام در مسجد درآمدم ، در حالی که ایشان ، نماز عصر را خوانده و رو به قبله نشسته بود . گفتم : ای پسر پیامبر خدا! برخی حکمرانان ، ما را امین اموال قرار می دهند و آنها را به ما می سپارند ، در حالی که خمس شما را نمی دهند . آیا آنها را به شما بپردازیم؟ فرمود : «به صاحب این قبله سوگند (سه بار این سوگند را یاد کرد) اگر ابن ملجم ، قاتل پدرم که خونخواه او هستم ، چون پدرم را کُشت امانتی به من می سپرد ، آن را به او بر می گرداندم» .
1 / 8باز گرداندن امانت ، حتّی به قاتل امام حسین علیه السلامامام زین العابدین علیه السلام در حالی که به شیعیانش سفارش می فرمود :در امانت[داری ]بکوشید : سوگند به آن که محمّد را به حق ، پیامبر قرار داد ، [حتّی] اگر قاتل پدرم حسین بن علی علیه السلام شمشیری را که با آن او را کشت ، به من امانت می داد ، آن را به او باز می گرداندم .
امام صادق علیه السلام :امانت را برگردانید ، حتّی به قاتل حسین بن علی علیه السلام .
.
ص: 348
عنه علیه السلام :عَلَیکُم بِالوَرَعِ وَالاِجتِهادِ ، وصِدقِ الحَدیثِ وأداءِ الأَمانَهِ لِمَنِ ائتَمَنَکُم ، فَلَو أنَّ قاتِلَ الحُسَینِ علیه السلام ائتَمَنَنی عَلَی السَّیفِ الَّذی قَتَلَهُ بِهِ لَأَتَیتُهُ إلَیهِ . (1)
الکافی عن إسماعیل بن عبد اللّه القرشیّ :أتی إلی أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام رَجُلٌ فَقالَ لَهُ : یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، رَأَیتُ فی مَنامی کَأَنّی خارِجٌ مِن مَدینَهِ الکوفَهِ فی مَوضِعٍ أعرِفُهُ ، وکَأَنَّ شَبَحا مِن خَشَبٍ ، أو رَجُلاً مَنحوتا مِن خَشَبٍ ، عَلی فَرَسٍ مِن خَشَبٍ ، یُلَوِّحُ بِسَیفِهِ وأنَا اُشاهِدُهُ فَزِعا مَرعوبا . فَقالَ لَهُ علیه السلام : أنتَ رَجُلٌ تُریدُ اغتِیالَ رَجُلٍ فی مَعیشَتِهِ ، فَاتَّقِ اللّهَ الَّذی خَلَقَکَ ثُمَّ یُمیتُکَ . فَقالَ الرَّجُلُ : أشهَدُ أنَّکَ قَد اُوتیتَ عِلما وَاستَنبَطتَهُ مِن مَعدِنِهِ ، اُخبِرُکَ یَابنَ رَسولِ اللّهِ عَمّا قَد فَسَّرتَ لی : إنَّ رَجُلاً مِن جیرانی جاءَنی وعَرَضَ عَلَیَّ ضَیعَتَهُ ، فَهَمَمتُ أن أملِکَها بِوَکسٍ (2) کَثیرٍ لِما عَرَفتُ أنَّهُ لَیسَ لَها طالِبٌ غَیری ، فَقالَ أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : وصاحِبُکَ یَتَوَلّانا ویَبرَأُ مِن عَدُوِّنا ؟ فَقالَ : نَعَم یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، رَجُلٌ جَیِّدُ البَصیرَهِ ، مُستَحکَمُ الدّینِ ، وأنَا تائِبٌ إلَی اللّهِ عَزَّ وجَلَّ وإلَیکَ مِمّا هَمَمتُ بِهِ ونَوَیتُهُ ، فَأَخبِرنی یَابنَ رَسولِ اللّهِ ، لَو کانَ ناصِبا حَلَّ لِیَ اغتِیالُهُ ؟ فَقالَ : أدِّ الأَمانَهَ لِمَنِ ائتَمَنَکَ وأرادَ مِنکَ النَّصیحَهَ ، ولَو إلی قاتِلِ الحُسَینِ علیه السلام . (3)
1 / 9أداءُ الأَمانَهِ ولَو إلَی المَجوسِیِّالکافی عن الحسین الشّیبانی عن الإمام الصادق علیه السلام :قُلتُ لَهُ : رَجُلٌ مِن مَوالیکَ یَستَحِلُّ مالَ بَنی اُمَیَّهَ ودِماءَهُم ، وإنَّهُ وَقَعَ لَهُم عِندَهُ وَدیعَهٌ . فَقالَ : أدُّوا الأَماناتِ إلی أهلِها وإن کانوا مَجوسا (4) ؛ فَإِنَّ ذلِکَ لا یَکونُ حَتّی یَقومَ قائِمُنا أهلَ البَیتِ فَیُحِلُّ ویُحَرِّمُ . (5)
.
1- .إرشاد القلوب : ص 101 .
2- .الوکس : النقصان (المصباح المنیر : ص 670 «وکس») .
3- .الکافی : ج 8 ص 293 ح 448 ، بحار الأنوار : ج 47 ص 155 ح 218 .
4- .فی المصدر : «مجوسیا» وما أثبتناه هو الصواب ، کما فی تهذیب الأحکام .
5- .الکافی : ج 5 ص 132 ح 2 ، تهذیب الأحکام : ج 6 ص 351 ح 993 ، وسائل الشیعه : ج 13 ص 223 ح 24179 .
ص: 349